Με ιδιαίτερο σεβασμό και επιστημονική ενάργεια, ο Κωστής Δρυγιανάκης, μουσικολόγος και ερευνητής της λαϊκής μουσικής παράδοσης, ανέλαβε στην παρουσίαση του βιβλίου «Τα τραγούδια μας» του Κωνσταντίνου Πασχάλη να αναδείξει τη βαθύτερη αξία της έκδοσης — όχι απλώς ως καταγραφής, αλλά ως τεκμηρίου πολιτισμικής συνέχειας. Η προσέγγισή του ήταν εθνογραφική, κριτική, ιστορική και ταυτόχρονα βιωματική, αποκαλύπτοντας πτυχές της σκοπελίτικης μουσικής ζωής που ενώνουν το παρελθόν με το παρόν και θέτουν ερωτήματα για το μέλλον.
Ακολουθεί ολόκληρη η ομιλία του, όπως εκφωνήθηκε το βράδυ της 2ας Αυγούστου 2025, στον προαύλιο χώρο του Αρχοντικού Βακράτσα:
Να ευχαριστήσω πρώτα πρώτα για την πρόσκληση τον Δήμο Σκοπέλου, αλλά και ιδιαίτερα τα κορίτσια — τη Σπυριδούλα, που έκανε την πρώτη κίνηση, και την Ηρώ. Να ευχαριστήσω κι όλους εσάς που ήρθατε απόψε. Θα προσπαθήσω να ρίξω λίγο φως σε κάποιες πτυχές του βιβλίου.
Θα μου επιτρέψετε να ξεκινήσω με ένα μικρό βιογραφικό του συγγραφέα, παρόλο που πιθανόν τον γνωρίζετε καλύτερα από μένα. Ο Κωστής Πασχάλης γεννήθηκε στη Σκόπελο το 1946. Ο πατέρας του, Γιάννης, καταγόταν από τη Σκιάθο και ήρθε στη Σκόπελο μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας, φοβούμενος πολιτικές διώξεις· η μητέρα του ήταν κόρη της γνωστής μουσικής οικογένειας των Βλαχάκηδων. Ο νεαρός Κωστής κατέβηκε αναζητώντας εργασία στην Αθήνα το 1961, όπου και εργάστηκε ως οικοδόμος έως τη στρατιωτική του θητεία· μετά την οποία επέστρεψε στην Αθήνα και έζησε εκεί μεγάλα διαστήματα, μέχρι το 1986 που επέστρεψε οριστικά στη Σκόπελο — με μια ενδιάμεση πενταετία στη Σκιάθο, στα μέσα της δεκαετίας του 1970. Όπως μου είπε ο ίδιος, στην Αθήνα αρθρογραφούσε σε τοπική εφημερίδα· έτσι, συνδυάζοντας το ταλέντο του στο γράψιμο με τις οικογενειακές μνήμες, δημοσίευσε το 2001 το πρώτο του βιβλίο με σκοπελίτικες ιστορίες, υπό τον τίτλο «Όπως τα έχω ακούσει». Είκοσι πέντε χρόνια αργότερα, «Τα τραγούδια μας» είναι το δεύτερο βιβλίο του.
Τι είναι λοιπόν αυτό το βιβλίο; Ο Πασχάλης, όπως γράφει στον πρόλογο, παραδίδει την οικογενειακή κληρονομιά της ευρύτερης οικογένειας Βλαχάκη — με πρώτους και καλύτερους τους θείους του Μανώλη και Μήτσο Βλαχάκη, που συνέθετε και ο ίδιος ποιήματα· και τη θεία Κυρατσώ, που ήξερε «τα περισσότερα από τα διονυσιακά». Αυτό το σημείο έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, γιατί υπενθυμίζει τη γκρίζα ζώνη ανάμεσα σ’ αυτό που ονομάζουμε παράδοση —που έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε υπόθεση ενός απρόσωπου, ανώνυμου «λαού»— και στις προσωπικές παρεμβάσεις.
Η παλιότερη λαογραφία θεωρούσε το «δημοτικό» τραγούδι υπόθεση συλλογική. «Όλοι τραγουδούσαν». Η προσωπική δημιουργία και οι ατομικές ιδιαιτερότητες δεν είχαν θέση σε αυτό το σχήμα. Ωστόσο, η προσεκτική, σύγχρονη έρευνα αποκάλυψε ότι το τραγούδι ήταν υπόθεση ειδικευμένων προσώπων· των μερακλήδων, για να το πούμε απλά. Και αυτό δεν το καθιστά λιγότερο «λαϊκό».
Στη Σκόπελο, η καταγραφή του Μάρκου Δραγούμη το 1967 επισημαίνει ακριβώς αυτή τη μετάβαση της εθνογραφικής σκέψης, καθώς εστιάζει κυρίως στον Τριαντάφυλλο Μπουνταλά, δεξιοτέχνη του λαούτου, ψάλτη και τραγουδιστή. Στη μουσική δημιουργία δεν είναι όλοι εξίσου ταλαντούχοι· όπως υπάρχουν ειδικευμένοι ξυλουργοί, οικοδόμοι, μεταλλουργοί ή αγγειοπλάστες, έτσι και στο τραγούδι υπάρχουν οικογένειες με εμβληματική παρουσία: οι Βλαχάκηδες, οι Παχήδες, οι Κορέντηδες, οι Μπουνταλάδες, και άλλοι. Ξέρουν αμέτρητα τραγούδια, μαθαίνουν συνεχώς καινούργια και πολλοί από αυτούς προσθέτουν τη δική τους δημιουργική πινελιά. Ο Αδαμάντιος Σάμψων, για παράδειγμα, καταγράφει τραγούδια του Γιώργου Παχή, σημειώνοντας ότι «μερικά από αυτά τα είχε συνθέσει μόνος του, στα νειάτα του».
Το βιβλίο του Πασχάλη αναδεικνύει τον μικρόκοσμο των Βλαχάκηδων: τις γνώσεις, τις εμπειρίες και τις δημιουργίες τους. Δεν είναι μια «χαρτογράφηση» όλου του νησιού, όπως τα έργα του Δραγούμη ή του Σάμψων· αντίθετα, εστιάζει σε μία μόνο —εξέχουσα— περίπτωση.
Αυτό και μόνο είναι σημαντικό. Οι Βλαχάκηδες θεωρούνται πλέον αναπόσπαστο κομμάτι της σκοπελίτικης μουσικής κληρονομιάς, ακόμη κι αν αυτό δεν ταιριάζει απόλυτα με τους παραδοσιακούς ορισμούς περί παράδοσης, που προτάσσουν την τοπικότητα και την παλαιότητα. Μήπως, λοιπόν, ήρθε η ώρα να αναθεωρήσουμε αυτά τα κριτήρια;
Η παλαιότητα των προφορικών παραδόσεων είναι, εν πολλοίς, μύθος. Όπως επισημαίνει ο Ουώλτερ Ονγκ, οι προφορικές παραδόσεις αναφέρονται σε θέματα επίκαιρα· ανακαλούν το παρελθόν μόνο όταν αυτό παραμένει ζωντανό. Και είναι μάλλον βέβαιο ότι τα σκοπελίτικα τραγούδια δεν είναι αποκλειστικά προφορικά· εδώ και δεκαετίες γράφονται, απομνημονεύονται, ερμηνεύονται, κυκλοφορούν.
Τοπικότητα; Και αυτή, υπό αίρεση. Στις συλλογές του Πασχάλη, του Σάμψων, ακόμα και του Δραγούμη, βρίσκουμε στίχους από τον Ερωτόκριτο, από τη δισκογραφία, από άλλες περιοχές και εποχές. Τα τραγούδια κινούνται, διασχίζουν τόπους και χρόνους. Όπως λέει ο Τζέιμς Κλίφορντ: ο πολιτισμός αφορά διαδρομές, όχι ρίζες.
Το ίδιο και ο ίδιος ο Πασχάλης: Σκιάθος – Σκόπελος – Αθήνα – ξανά Σκόπελος· διαδρομές, μετακινήσεις, ανταλλαγές. Κι όπως οι παλιοί μουσικοί —ο Μιχάλης Αναγνώστου, ο Βασίλης Πατσής— ταξίδευαν και διέδιδαν το τραγούδι, έτσι και η πολιτισμική κληρονομιά του νησιού διαμορφώνεται από κινήσεις, όχι από στατικότητα.
Η οικογένεια Βλαχάκη μάς δείχνει έναν άλλο τρόπο να κατανοήσουμε την παράδοση. Δεν είναι κάτι που απλώς υπάρχει· είναι κάτι που ονομάζουμε, ερμηνεύουμε, κατασκευάζουμε. Ο Έρικ Χόμπσμπωμ μιλά για επινοημένη παράδοση —και συχνά, αυτή επινοείται ερήμην των ίδιων των φορέων της.
Το υλικό των Βλαχάκηδων είχε αγνοηθεί από τη λόγια λαογραφία, ίσως επειδή καταπιάνονταν με ένα πιο ευρωπαϊκό ρεπερτόριο: ακκορντεόν, βιολί, κορνέτα, τύμπανα· στοιχεία που η παλαιότερη μουσική λαογραφία απέκλειε ως «ξένα». Όμως αυτά είναι η τοπική πραγματικότητα. Οι ηχογραφήσεις που περιλαμβάνει το βιβλίο —και που για πρώτη φορά δημοσιοποιούνται— όπως και οι συμπληρωματικές καταγραφές που κάναμε με τη Σπυριδούλα Μπετσάνη το 2023, για λογαριασμό του Πολιτιστικού καιΛαογραφικού Συλλόγου Σκοπέλου, αναδεικνύουν αυτή την πραγματικότητα.
Η συρρίκνωση του τοπικού μουσικού κόσμου είναι αναπόφευκτη, λόγω της δημογραφικής πτώσης. Ωστόσο, το πώς γίνεται αυτή η συρρίκνωση έχει σημασία. Οι παλιοί μουσικοί κοίταζαν μπροστά· οι Βλαχάκηδες δεν φοβήθηκαν την πρόοδο, την καινοτομία, τον συγχρονισμό. Σήμερα, περισσότερο κοιτάμε προς τα πίσω.
Το βιβλίο του Πασχάλη είναι η τοπική κοινωνία που κοιτάζεται στον καθρέφτη — για να παραφράσω τον Μάικλ Χέρτσφελντ. Τι αποδέχεται ως δικό της; Τι συνεχίζει να τραγουδά; Ποια τραγούδια θεωρεί ότι αξίζουν να μείνουν; Η παράδοση εδώ δεν είναι κάτι που καθορίζει η λόγια εξουσία —αλλά η ίδια η κοινότητα.
Το υλικό παραδίδεται αφιλτράριστο· αυτό στην αρχή μπορεί να ξενίζει, αλλά είναι τεράστιας σημασίας, γιατί δίνει πρόσβαση στα ενδότερα ενός πολιτισμικού σύμπαντος που ως τώρα έμενε αθέατο. Και το γεγονός ότι η έκδοση έγινε στη ΣΚόπελο, σημαίνει πως έχει εσωτερική πρόσβαση σε λεπτομέρειες που ξεφεύγουν από τον εξωτερικό ερευνητή.
Εν ολίγοις: το υλικό αυτό περιμένει περαιτέρω μελέτη. Είναι μια ανοιχτή πρόκληση. Μια αρχή, κι όχι ένα τέλος.
